Het Stenen Kruis in de Graetheide.
Bedreiging en herstel
Dat het Stenen Kruis er nog staat, mag een wonder heten. Begin oktober 1995 werd het Stenen Kruis vernield, nadat het bijna vijfentwintig jaar eerder, in de zomer van 1972, al eens in brokstukken uit elkaar was gevallen. Toen werd het kruis op initiatief van streekhistoricus Dolf Simonis gerestaureerd door Laudy Natuursteen BV uit Sittard, waarna het op zaterdag 5 mei 1973 door pastoor Custers van Berg a.d. Maas werd ingezegend.
De beschadiging in 1995 was zo ernstig, dat bij het herstel belangrijke concessies moesten worden gedaan aan de oorspronkelijkheid van het kruis. Het middenstuk moest volledig worden vernieuwd net als de verdwenen kraagsteen. Het weliswaar ernstig aangetaste maar niet verder beschadigde benedenstuk kon in originele vorm worden gehandhaafd, evenals het bovenstuk waarin toen nog het ijzeren kruis was bevestigd. 
De kosten voor herstel bedroegen ruim f 13.000, bij elkaar gebracht uit subsidies, donaties en giften. Na de herplaatsing van het gerestaureerde kruis in juli 2000 vond op zaterdag 14 oktober daarop volgend onder grote belangstelling de inzegening plaats door pastoor P. Houben.
Moeder van Smarten
Het kruis is gemaakt van Naamse hardsteen, “Aemsje stein”, één van de belangrijkste producten van de vroegere Maashandel die eeuwenlang plaats vond tussen de wijde omgeving van Luiks en Dordrecht in West-Nederland.
Het kruis bestaat uit drie delen: een sokkel met een verbreed en geprofileerd voetstuk, een smaller middenstuk met een nog smallere geprofileerde kraagsteen en een bovenstuk waarop onlangs een echt Stenen Kruis werd geplaatst. Het geheel staat met de voorzijde naar het zuidwesten gekeerd in de richting van het dorp Berg tussen twee overgebleven lindebomen.
Op de zwaar uitgevoerde en verder onbewerkte sokkel staat het jaar 1757, waarschijnlijk het jaar van plaatsing, en een eenvoudige vrome tekst die nu nog maar moeilijk leesbaar is. De oorspronkelijke tekst, in kapitalen geschreven, luidt als volgt:
„ANNO 1757
O MENSCH SIET HIER AN
DIE FIGUR VAN JESUS STAEN
VOR U OPGEDRAGEN
TE ONTFANGEN UW KLAGEN
DANK HIER DEVOET
SECH JESU SOET
IN NOOT EN GEVAHREN
WIL UNS AL BEWAEREN
PATER NOSTER”
Op het smallere vernieuwde middenstuk staat in een rechthoekige nis met schelpboog, een in hoog reliëf gehouwen Mater Dolorosa, Moeder van Smarten, haar linkerarm gekruist voor de borst en de andere arm naar beneden uitstrekkend. Het hart van Maria wordt met een dolk doorboord. Over haar hoofd draagt zij een opengeslagen sluier. Aan de hand van oude foto’s werd het middenstuk in zijn oorspronkelijke vorm hersteld door de van oorsprong Amsterdamse kunstenaar Tycho Flore uit Wonk in België.
Aan de oude Maasbahn
Over de betekenis en de reden waarom het aan het begin van de Graetheide, werd opgericht, kan men alleen gissen. Wijlen de heer Simonis was de stellige overtuiging toegedaan dat het Stenen Kruis niet enkel uit devotionele overwegingen werd geplaatst maar meer als een herinneringsteken. Het monumentale aanzien van het kruis moest volgens de heer Simonis herinneren aan de moeilijke en soms gevaarlijke tochten die vrachtvaarders uit Berg en Urmond met kar en paard moesten ondernemen om producten, die over de Maas in de oude Gulikse Maashaven Urmond werden aangevoerd, via Berg in de richting van Sittard en naar het verder gelegen Gulikse achterland te vervoeren. De naam Maasbahn komt voor op de Tranchotkaart van 1803-1821. Vanuit Urmond liep die weg eerst in noordelijke richting naar Berg a.d. Maas, om van daaruit in noordoostelijke richting af te buigen naar de Graetheide en verder naar Sittard. In 1771 raakte volgens de heer Simonis de Maasbahn zijn betekenis als handelsweg kwijt aan de in dat jaar aangelegde Bergerweg die een betere en directe verbinding was tussen Berg en Sittard.
Volksdevotie
De tekst op de sokkel van het kruis doet een appèl op het eenvoudige en onvoorwaardelijke volksgeloof van de mensen uit die tijd. Een volksdevotie die nog lange tijd heeft doorgewerkt, getuige de mededeling die een oude inwoner van Berg a.d. Maas in 1971 deed. Als boeren uit Berg in vroegere dagen een nieuwe stal bouwden voor het vee, dan kapten zij een stukje steen van het kruis af en deden het fijngemalen gruis in de specie, om op die manier bevrijd te blijven van ziekten onder het vee. Ook werden vanuit het dorp bidtochten gehouden naar het Stenen Kruis vooral bij ernstige ziekte van een parochiaan. Op die manier gaf men gehoor aan de in steen gebeitelde oproep op de sokkel.
Gelijksoortige kruis in Limbricht
Een identiek Stenen Kruis als dat in Berg aan de Maas staat in Limbricht aan de Bovenstraat, waar het in 1747 werd geplaatst door de parochianen van Limbricht en Einighausen, die toen nog samen één parochie vormden. Een tweetal chronogrammen, beiden met het oprichtingsjaar 1747 weergevend, verwijst naar dit initiatief van de parochianen.
Jean Knoors, 15 maart 2009.
*) Deze bijdrage is een bewerking van het artikel “Feit en fictie rond het ‘Stenen Kruis’ te Berg aan de Maas” door J.A. Knoors in het Historisch Jaarboek voor het Land van Zwentibold 2000.
